Stjörnumerki

Útlit merkjanna ræðst af hreyfingum stjarnanna sem þau mynda. Þessar stjörnur eru allar svo fjarlægar að hreyfing þeirra frá ári til árs er agnarlítil og sést alla jafna ekki með berum augum og því köllum þær fastastjörnur.

Á milljón árum getur hreyfing stjarnanna þó verið umtalsverð og ef við skoðum til dæmis hvernig Ljónsmerkið á eftir að líta út eftir milljón ár, sjáum við að Ljónið afmyndast. Merkið sem þá verður til minnir ef til vill heldur á útvarpssjónauka, sem verða þá væntanlega löngu úreltir. Þá verður hins vegar gaman að sjá hvernig stjörnuspekin metur persónuleika þess sem fæðist í útvarpssjónaukamerkinu!

Eins og áður segir er fjarlægðin milli stjarnanna í hverju merki mjög mismunandi. Ef við ferðumst nokkur hundruð eða þúsund ljósár út í geiminn og horfum á stjörnumerkið frá hlið, sjáum við allt aðra mynd af því en frá jörðu. Þá kemur í ljós að allar myndirnar á himninum eru tilviljanakenndar og því engin möguleiki á því að merkin geti haft áhrif á líf okkar. Þegar við tölum um að geimþoka, stjörnuþyrping eða vetrarbraut sé í ákveðnu merki, til dæmis Andrómeduvetrarbrautin, er í raun átt við að hún sé fyrir aftan merkið frá jörðu séð.

Stjörnumerki himinsins eru ekki raunveruleg en ímynduðu verurnar og hlutirnir á himninum eiga líklega rætur að rekja til menningarsamfélaga og stjörnufræðinga sem höfðu hagnýt gildi fyrir merkin. Megintilgangur merkjanna var að segja hvaða stjörnur voru hvar á hverjum tíma. Bændur til forna notuðu merkin til þess að vita hvenær skyldi sá og hvenær taka ætti upp uppskeruna, því sum merki sjást aðeins á sérstökum tíma ársins. Til þess að aðstoða sig við að muna merkin var gott að búa til persónur sem þau minntu ef til vill á.

Listi yfir stjörnumerkin

Hér undir er listi yfir öll 88 stjörnumerki himinhvolfsins. Íslensk heiti merkjanna eru úr Orðaskrá um stjörnufræði sem Stjarnvísindafélag íslands gaf út. Kortin sem fylgja voru útbúin af Alþjóðasambandi stjarnfræðinga og Sky & Telesope tímaritinu (Roger Sinnott & Rick Fienberg) en Stjörnufræðivefurinn fékk leyfi til að íslenska þau. Hægt er að smella á kortin og sækja prentvænar útgáfur á pdf-formi. Á kortunum eru tiltekin áhugaverð djúpfyrirbæri sem stjörnuáhugafólk getur séð með sínum eigin sjónaukum. Lykillinn hér undir skýrir táknin á kortunum.

Myndirnar af stjörnumerkjunum eru úr stjörnufræðiforritinu Stellarium. Forritið er ókeypis, á íslensku og virkar bæði fyrir Windows og Apple stýrikerfi. Hægt er að hlaða því niður á sérstakri vefsíðu fyrir íslenska útgáfu Stellarium.

Íslenskt heiti	Latneskt heiti	Eignarfall á latínu	Sést frá Íslandi	Áhugaverð fyrirbæri	Kort	Mynd
Altarið	Ara	Arae	Nei
Andrómeda	Andromeda	Andromedae	Já	M31, M32, M110
Áttavitinn	Pyxis	Pyxidis	Nei	NGC 2818
Áttungurinn	Octans	Octanis	Nei
Bereníkuhaddur	Coma Berenices	Comae Berenices	Já	M53, M64, M85, M88, M91, M98, M99, M100, NGC 4565
Bikarinn	Crater	Crateris	Að hluta
Bogmaðurinn	Sagittarius	Sagittarii	Að hluta	M8, M17, M18, M20, M21, M22, M23, M24, M25, M28, M54, M55, M69, M70, M75
Borðið	Mensa	Mensae	Nei	Stóra-Magellanskýið (að hluta)
Drekinn	Draco	Draconis	Já	M102, Kattaraugað
Dúfan	Columba	Columbae	Nei
Dælan	Antlia	Antliae	Nei	NGC 2997
Eðlan	Lacerta	Lacertae	Já
Einhyrningurinn	Monoceros	Monocerotis	Já	M50, Rósettuþokan
Fiskarnir	Pisces	Piscium	Já	M74
Fljótið	Eridanus	Eridani	Að hluta
Flugan	Musca	Muscae	Nei	NGC 4833
Flugfiskurinn	Volans	Volanis	Nei
Folinn	Equuleus	Equulei	Já
Fönix	Phoenix	Phoenicis	Nei
Gaupan	Lynx	Lyncis	Já
Gíraffinn	Camelopardalis	Camelopardalis	Já
Harpan	Lyra	Lyrae	Já	M56, M57
Herkúles	Hercules	Herculis	Já	M13, M92
Hérinn	Lepus	Lepors	Að hluta	M79
Hjarðmaðurinn	Boötes	Boötis	Já
Hornmátið	Norma	Normae	Nei
Hrafninn	Corvus	Corvi	Að hluta	NGC 4038/4039
Hringfarinn	Circinus	Circini	Nei
Hrúturinn	Aries	Arietis	Já
Hvalurinn	Cetus	Ceti	Að hluta	M77
Höfrungurinn	Delphinus	Delphini	Já
Höggormurinn	Serpens	Serpentis	Já	M5, M16
Indíáninn	Indus	Indi	Nei
Kamelljónið	Chamaeleon	Chamaeleontis	Nei
Kassíópeia	Cassiopeia	Cassiopeiae	Já	M52, M103
Kjölurinn	Carina	Carinae	Nei	Eta Carinae, Kjalarþokan
Klukkan	Horologium	Horologii	Nei	NGC 1512
Krabbinn	Cancer	Cancri	Já	M44, M67
Lagarormurinn	Hydrus	Hydri	Nei
Litlaljón	Leo Minor	Leonis Minoris	Já
Litlibjörn	Ursa Minor	Ursa Minoris	Já
Litlihundur	Canis Minor	Canis Minoris	Já
Litlirefur	Vulpecula	Vulpeculae	Já	M27, Herðatréð
Ljónið	Leo	Leonis	Já	M65, M66, M95, M96, M105, NGC 3628
Mannfákurinn	Centaurus	Centauri	Nei	Omega Centauri, Centaurus A
Málarinn	Pictor	Pictoris	Nei	NGC 1705
Meitillinn	Caelum	Caeli	Nei
Meyjan (Mærin)	Virgo	Virginis	Að hluta	M49, M58, M59, M60, M61, M80, M84, M86, M87, M89, M104
Myndhöggvarinn	Sculptor	Sculptoris	Nei	NGC 55, NGC 253, NGC 300
Naðurvaldi	Ophiuchus	Ophiuchi	Að hluta	M9, M10, M12, M14, M19, M62, M107
Nautið	Tauris	Tauri	Já	M1, M45 (Sjöstirnið)
Netið	Reticulum	Reticuli	Nei	NGC 1313
Norðurkórónan	Corona Borealis	Coronae Borealis	Já
Ofninn	Fornax	Fornacis	Nei
Óríon	Orion	Orionis	Já	M42, M43, M78, Riddaraþokan, Logaþokan
Paradísarfuglinn	Apus	Apodi	Nei
Páfuglinn	Pavo	Pavonis	Nei	NGC 6744, NGC 6752
Pegasus	Pegasus	Pegasi	Já	M15
Perseifur	Perseus	Persei	Já	M34, M76, NGC 869 og NGC 884
Sefeus	Cepheus	Cephei	Já
Seglið	Vela	Velorum	Nei
Sextantinn	Sextans	Sextanis	Já
Sjónaukinn	Telescopium	Telescopii	Nei
Skjöldurinn	Scutum	Scuti	Já	M11, M26
Skuturinn	Puppis	Puppis	Að hluta	M46, M47, M93
Smásjáin	Microscopium	Microscopii	Nei
Sporðdrekinn	Scorpius	Scorpii	Að hluta	M4, M6, M7, M80
Steingeitin	Capricornus	Capricorni	Að hluta	M30
Stóribjörn	Ursa Major	Ursa Majori	Já	M40, M81, M82, M97, M101, M108, M109
Stórihundur	Canis Major	Canis Majoris	Að hluta	M41, VY Canis Majoris
Suðurfiskurinn	Piscis Austrinus	Piscis Austrini	Nei	Fomalhaut
Suðurkórónan	Corona Australis	Coronae Australis	Nei
Suðurkrossinn	Crux	Crucis	Nei	Kolapokinn, Skartgripaskrínið
Suðurþríhyrningurinn	Triangulum Australe	Trianguli Australis	Nei
Svanurinn	Cygnus	Cygni	Já	Slörþokan, Norður Ameríkuþokan
Sverðfiskurinn	Dorado	Doradus	Nei	Stóra-Magellanskýið, Tarantúluþokan
Tranan	Grus	Gruis	Nei
Túkaninn	Tucana	Tucanae	Nei	Litla Magellanskýið, 47 Tucanae
Tvíburarnir	Gemini	Geminorum	Já	M35, Eskimóaþokan
Úlfurinn	Lupus	Lupi	Nei
Vatnaskrímslið	Hydra	Hydrae	Að hluta	M48, M68, M83
Vatnsberinn	Aquarius	Aquarii	Að hluta	M2, M72, M73, NGC 7009, NGC 7293
Veiðihundarnir	Canes Venatici	Canum Venaticorum	Já	M3, M51, M63, M94, M106
Vogin	Libra	Librae	Að hluta
Þríhyrningurinn	Triangulum	Trianguli	Já	M33
Ökumaðurinn	Auriga	Aurigae	Já	M36, M37, M38
Örin	Sagitta	Sagittae	Já	M71
Örninn	Aquila	Aquilae	Já	NGC 6751

Stjörnumerki Ptólmæosar

Sýn listamanns á fjölfræðingnum Kládíusi Ptólmæosi.

Þau merki sem við þekkjum í dag eru byggð á hópi 48 grískra persóna sem Kládíus Ptólmæos frá Alexandríu skráði í rit sitt Almagest um 150 e.Kr. Önnur menningarsamfélög höfðu sín merki eins og Forn-Egyptar og Kínverjar en Egyptar teiknuðu upp óvenjulegri merki á borð við kött og flóðhest svo dæmi séu tekin.

Rit Ptólmæosar inniheldur mikilvægustu stjörnumerkin sem sáust frá breiddargráðu Alexandríu, þar sem nú er Kaíró höfuðborg Egyptalands. Á meðal þeirra eru nokkur merki sem margir þekkja ef til vill, eins og til dæmis birnirnir tveir, Svanurinn, Herkúles, Vatnaskrímslið og Vatnsberinn ásamt merkjum dýrahringsins. Í riti hans er einnig að finna nokkur smærri, óskýrari merki á borð við Folann og Örina.

Sagt hefur verið að himininn sé eins og goðfræðileg myndabók. Á himninum er nefnilega að finna persónur úr mörgum frægum goðsögum, til dæmis flestar persónurnar úr sögunum af Perseifi – þar á meðal sjávarskrímsli eitt sem þó er betur þekkt í dag sem meinlaus hvalur. Á himninum er líka að finna veiðimanninn mikla Óríon sem sest niður fyrir sjóndeildarhringinn og mundar kylfu sína í átt til Nautsins. Þegar Óríon sest, rís drápsvera hans Sporðdrekinn og beinir eiturodda sínum að honum; Herkúles liggur í norðri ásamt fórnarlambi sínu Ljóninu.

Önnur stjörnumerki

Stjörnumerki Ptólmæosar þöktu þó ekki allan himininn og milli þeirra voru skörð sem óhjákvæmilega varð að fylla. Menn bættu þá við nýjum merkjum, stundum með því að breyta upprunalegu mörkunum. Á síðustu árum 16. aldar bjuggu tveir hollenskir sæfarar, Pieter Drikszoon Keyser (1540-96) og Fredrick de Houtman (1571-1627), til tólf ný stjörnumerki á suðurhimininn, þar sem grísku stjörnufræðingarnir sáu ekki til. Hollenski kortagerðamaðurinn Petrus Plancius (1552-1622) bætti þremur merkjum við þau sem Grikkir þekktu og aðskildi hann stjörnurnar í Suðurkrossinum og Mannfáknum. Enn síðar varð að skipta suðurhimninum í fleiri merki og sum heitin bera óneitanlega keim af nútímanum; þar er til dæmis að finna Sjónaukann, Smásjána og Loftdæluna. Á miðri 18. öld kláruðu menn svo að kortleggja suðurhimininn þegar franski stjörnufræðingurinn Nicolas de Lacaille (1713-63) bjó til fjórtán ný merki og skipti Argó Navis í þrjú merki; Kjölinn, Skutinn og Seglið en upprunalega merkið þótti ekki skynsamlegt.

Hinn merki þýski stjörnufræðingur Jóhannes Hevelíus (1611-87) lauk svo við að kortleggja norðurhimininn - eins og við þekkjum hann í dag - árið 1687. Hevelíus kynnti nokkrar nýjar myndir en af þeim þekkjast sjö enn í dag. Mörk Alþjóðasambands stjarnfræðinga voru svo samþykkt árið 1930 með örlitlum tilbreytingum.

Í gegnum aldirnar hefur oft verið stungið upp á breytingum á stjörnumerkjunum. Árið 1688 stakk til að mynda maður að nafni Erhard Weigel upp á því að stjörnumerkjunum skyldi breytt. Þau áttu að tákna skjaldarmerki hvers lands í Evrópu til heiðurs konungsfjölskyldunum. Þannig átti til dæmis Ljón og Einhyrningur að tákna England. Stjörnumerkin væru þá miklu flóknari en þau eru nú og sem betur fer var hlaupið frá þessari slæmu hugmynd.

Pólhverf stjörnumerki

Af stjörnumerkjunum 88 sjást 53 merki að öllu leyti eða að hluta frá Íslandi. Nokkur merkjanna eru pólhverf frá Íslandi séð, eins og Stóribjörn, Kassíópeia og fleiri, en með því er átt við að þau rísa hvorki né setjast á himinhvelfingunni frá okkur séð, heldur hringsóla um himinpólinn.

Þeir sem hafa varið stundarkorni í stjörnuskoðun utandyra hafa margir tekið eftir því að stjörnumerkin virðast færast. Ef við gætum fylgst með næturhimninum í heilan sólarhring sæjum við himinhvelfinguna snúast einn hring um Pólstjörnuna. Að sjálfsögðu er það ekki himininn sem snýst heldur snýst jörðin einn hring um sjálfa sig á hverjum sólarhring.

Snúningur jarðar um sólu hefur einnig áhrif. Okkur virðist sem sólin flakki á milli stjörnumerkja dýrahringsins en í raun er það jörðin sem snýst heilan hring umhverfis sólina á einu ári. Á hringferðinni sjást síðan ólík mynstur stjarna á bak við sólina (stjörnumerki dýrahringsins). Ferðalag jarðarinnar umhverfis sólina veldur því einnig að stjörnumerkin eru alltaf á nýjum stað á himninum eftir því sem líður á veturinn. Til að mynda rís Óríon upp á himininn síðla nætur á haustin en sést strax eftir að myrkur skellur á í febrúar og mars.

Að læra á stjörnuhimininn

Það tekur áhugamenn mjög mislangan tíma að átta sig á næturhimninum, hvernig hann hreyfist og hvar á að leita að áhugaverðum fyrirbærum til skoðunar. Til þess að læra að þekkja stjörnumerkin getur verið gott að fara að heiman án sjónauka (nema e.t.v. handsjónauka) og finna sér góðan stað þar sem truflun vegna götuljósa er í lágmarki. Stjörnukort, vasaljós (helst með rauðu ljósi til þess að skemma sem minnst aðlögun augnanna að náttmyrkrinu), hlý föt og heitt kakó er allt sem þarf að hafa með í farteskinu þegar haldið er á vit stjörnumerkjanna. Þessi grein er hugsuð sem hjálpargagn fyrir stjörnuáhugamenn sem vilja læra að þekkja stjörnumerkin. Það er þó ekki svo að maður læri að þekkja öll merkin á einu kvöldi (frá Íslandi sjást yfir 50 stjörnumerki!) heldur er gott að miða við að læra eitt stjörnumerki á kvöldi og rifja í leiðinni upp kunnuleg stjörnumerki sem sjást á himninum. Áður en langt um líður er staðsetning tíu til tuttugu stjörnumerkja komin á hreint og þá er auðveldara að finna ný stjörnumerki og fyrirbæri út frá þeim sem komin eru á hreint í kollinum.

Til þess að hægt sé að læra stjörnumerkin er nauðsynlegt að verða sér úti um stjörnukort eða hringskífu með stjörnumerkjunum. Í Íslenskum stjörnuatlasi eru kort sem sýna stjörnumerkin sem sjást frá Íslandi og bókinni fylgir einnig hringskífa sem miðast við Ísland og er hentugt að taka með sér í stjörnuskoðun. Stjörnukort er að finna í sumum landabréfabókum sem gefnar hafa verið út fyrir grunnskóla og við á Stjörnufræðivefnum gefum út nýtt stjörnukort í prentvænni útgáfu í hverjum mánuði. Ennfremur mælum við með Starry Night hugbúnaðinum fyrir þá sem vilja læra merkin og geta prentað út eigin stjörnukort.

Heimildir:

1. Kaler, James. 2002. The Ever-Changing Sky: A Guide to the Celestial Sphere. Cambridge University Press, Massachusetts.

2. Sagan, Carl. 1980. Cosmos. Random House, New York.

3. Snævarr Guðmundsson. 2004. Íslenskur stjörnuatlas. Mál og menning, Reykjavík.

4. Vefsíða um samstirni á Wikipediu.

5. Vefsíða um dýrahringinn á Wikipediu

6. Ensk-íslensk orðaskrá úr stjörnufræði á vef Almanaks Háskóla Íslands

Hvernig vitna skal í þessa grein

• Sverrir Guðmundsson, Sævar Helgi Bragason og Tryggvi Kristmar Tryggvason (2010). Stjörnumerkin. Stjörnufræðivefurinn. http://www.stjornuskodun.is/stjornuskodun/stjornumerkin (sótt: DAGSETNING).