Naðurvaldi (stjörnumerki)

13. stjörnumerki dýrahringsins

Naðurvaldi (lat. Ophiuchus) er eitt hinna 88 stjörnumerkja á himinhvelfingunni og það ellefta stærsta. Merkið er staðsett við miðbaug himins, nærri miðju Vetrarbrautarinnar. Naðurvaldi er eitt þeirra 48 stjörnumerkja sem Ptólmæos lýsir í ritum sínum.

Ekki er víst að margir kannist við stjörnumerkið Naðurvalda enda er það frekar lágt á himni séð frá Íslandi vegna nálægðar við miðbaug himins. Naðurvaldi sést best frá Íslandi snemma kvölds á haustin eða síðla nætur á vorin.

Orðsifjar og goðsögn

Fyrr á tíð þóttust menn sjá mynstur stjarna sem minnti á garp sem hélt á slöngu (nöðru). Nafnið „Naðurvaldi“ merkir einmitt „sá sem gætir höggormsins“. Á himinhvelfingunni er Naðurvalda svo lýst sem manni sem heldur á höggormi. Höggorminum er síðan skipt í tvennt, Höggormshalann og Höggormshöfuðið.

Samkvæmt grísku goðsögunum táknar Naðurvaldi Asklepíus, guð lækninga og son Apollós. Asklepíus var framúrskarandi góður læknir en hann hafði lært hjá mannfáknum Kírni sem þótti greindastur og indælastur mannfákanna. Asklepíus var sagður geta lífgað látna menn á meðan jarðvist þeirra stóð og gerði það óspart.

Hades, sjálfur konungur undirheimanna, var vitaskuld ekki ánægður með það enda ógnaði þessi gjörningur Asklepíusar ríki hans. Hades sannfærði bróður sinn Seif um að bana Asklepíusi með því að ljóstra hann eldingu og koma fyrir á himinum sem hann á endanum gerði. Á himninum heldur Naðurvaldi svo á höggormi, tákni lækninga og visku.

Sprengistjarnan 1604

Árið 1604 sprakk stjarna í Naðurvalda. Sprengistjörnunnar varð fyrst vart þann 9. október árið 1604 en Jóhannes Kepler sá hana fyrst viku síðar og rannsakaði svo ítarlega að stjarnan var nefnd eftir honum. Kepler birti niðurstöður sínar í bókinni De Stella nova in pede Serpentarii (Um nýju stjörnuna í fæti Naðurvalda). Galíleó færði sér birtingu sprengistjörnunnar í nyt og skoraði á hólm viðtekna heimsmynd Aristótelesar um fullkomleika himinsins.

Sprengistjarna Keplers er sú seinasta sem sést hefur í Vetrarbrautinni okkar. Stjarnan sem sprakk var í 20.000 ljósára fjarlægð frá jörðinni og varð bjartari en allar stjörnur og reikistjörnur næturhiminsins (nema Venus) er hún náði mest sýndarbirtustigi -2,5. Hún var sýnileg að degi til í meira en þrjár vikur. Sprengistjarnan var af gerð Ia.

13. stjörnumerki dýrahringsins

Sólin er í Naðurvalda milli 29. nóvember og 17. desember. Naðurvaldi er 13. stjörnumerki dýrahringsins. Mynd úr Stellarium hugbúnaðinum

Dýrahringurinn eins og hann birtist okkur í stjörnuspám er ekki allur þar sem hann er séður. Líklegt er að þeir lesendum sem eiga afmæli milli 29. nóvember og 17. desember séu alls ekki í því stjörnumerki sem almennt er haldið fram.

Þann 29. nóvember gengur sólin inn í stjörnumerkið Naðurvalda sem er 13. stjörnumerki dýrahringsins. Þótt stjörnumerkin sjáist ekki að degi til er samt hægt að reikna út hvar sólin er stödd á himninum með aðstoð stjörnukorta. Það gerist svo einstaka sinnum að allir fá tækifæri til að sannreyna í hvaða stjörnumerki sólin er þegar tunglið gengur fyrir sólskífuna í almyrkva á sólu og myrkur skellur á um miðjan dag. Ptólmæos áttaði sig á þessu strax á 2. öld e.Kr. í riti sínu Almagest. Þar skráir hann 29 stjörnur í Naðurvalda sem flestar eru norðan sólbaugsins (sú leið sem sólin gengur um himinninn) en fjórar þeirra sunnan hans. Naðurvaldi er eina stjörnumerki dýrahringsins sem hefur ekkert tákn og er aldrei tekið með í stjörnuspám.

Stjörnur

Í Naðurvalda eru 55 stjörnur sýnilegar berum augum en aðeins fimm þeirra eru bjartari en birtustig +3,0. Athygli vekur að stjörnum merkisins er ekki gefinn grískur bókstafur út frá birtu heldur röð þeirra frá vestri til austurs. Þannig er Sabik næst bjartasta stjarna merkisins, η (eta) Ophiuchi og ζ (zeta) Ophiuchi eða Han þriðja bjartasta stjarnan innan Naðurvalda. Nálægasta stjarna merkisins er hin merka Barnardsstjarna sem er í aðeins 6 ljósára fjarlægð frá sólu.

• α Ophiuchi (Rasalhague) er bjartasta stjarnan í Naðurvalda. Hana er að finna í höfði Naðurvalda um fimm gráður vestur af stjörnunni Rasalgethi í Herkúlesi. Nafn stjörnunnar er úr arabísku og þýðir einfaldlega „höfuð höggormssafnarans“. Sýndarbirtustig Rasalhague er +2,1 en reyndarbirtan +1,28. Fjarlægð hennar er 47 ljósár og er hún 28 sinnum bjartari en sólin okkar. Á braut um Rasalhague er dauf fylgistjarna aðeins hálfa bogasekúndu frá henni. Þessi fjarlægð jafngildir sjö stjarnfræðieiningum sem þýðir að hún væri milli Júpíters og Satúrnusar væri hún í sólkerfinu okkar. Umferðartími fylgistjörnunnar er aðeins 8,7 ár og útfrá honum kemur í ljós að Rasalhague er um þrisvar sinnum massameiri en sólin okkar. Rasalhague fellur í litrófsflokk A (A5III) og er hún flokkuð sem risi en ekki meginraðarstjarna eins og sólin okkar. Yfirborðshitastig hennar er í kringum 8000°C og er hún komin á síðari hluta æviskeiðs síns. Stjarnan virðist hafa klárað vetnisforða sinn nýlega og brennir nú helíni í kjarna sínum í stað vetnis.

• β Ophiuchi (Cebelrai) er fimmta bjartasta stjarna Naðurvalda. Hana er að finna í norðausturhorni átthyrningsins sem myndar merkið, í hægri öxl Naðurvalda um átta gráður suðvestur af björtustu stjörnunni Rasalhague. Nafn stjörnunnar tengist höggormum ekki neitt en á þess í stað rætur að rekja til forns arabísks mynsturs sem á að endurspegla arabíska bithaga og liggur frá Herkúlesi suður með Naðurvalda. Í þessu mynstri er Rasalhague fjárhirðir og Cebelrai fjárhundurinn hans. Nafnið er úr orðatiltæki sem merkir einmitt þetta. Stjarnan sjálf er K2 risastjarna, um 4000°C heit, ein af mörgum fremur köldum K-stjörnum sem sjást á víð og dreif um himinninn og er Arktúrus í Hjarðmanninum líklega þeirra þekktust. Hún er í um 82 ljósára fjarlægð frá sólu, um 64 sinnum bjartari og mun stærri að þvermáli. Massinn er sennilega tvöfalt meiri en sólarinnar okkar. Cebelrai er á síðari hluta æviskeiðs síns og brennir líklegast helíni í kolefni í iðrum sínum eftir að hafa klárað vetnisforða sinn fyrir löngu.

• Sabik (η Ophiuchi) er næst bjartasta stjarnan í Naðurvalda. Hana er að finna í suðurhorni átthyrningsins sem myndar merkið, í vinstra hnéi Naðurvalda um níu gráður vest-suðvestur af stjörnunni zeta Ophiuchi. Nafn stjörnunnar er úr arabísku og merkir „það sem kemur á undan“. Stjarnan er í 84 ljósára fjarlægð og sýndarbirtustig hennar er +2,4 en raunbirtan +0,34. Þegar nánar er að gáð kemur í ljós að Sabik er mjög þétt tvístirni og hefur fylgistjarnan 88 ára umferðartíma. Bjartari stjarnan er 35 sinnum bjartari en sólin okkar og tæplega 8500°C heit. Daufari stjarnan er 21 sinnum bjartari en sólin okkar og um 8000°C heit. Báðar stjörnurnar eru mun stærri en sólin okkar.

• ζ Ophiuchi (Han) er þriðja bjartasta stjarna Naðurvalda. Hana er að finna milli stjarnanna Sabik og Yed Prior, í miðju þessara þriggja stjarna sem mynda línu við hné Naðurvalda. Stjarnan er bláhvít og flokkuð sem dvergur úr litrófsflokki O. Þrátt fyrir það er stjarnan átta sinnum stærri en sólin að þvermáli. Hún er ein af bjartari stjörnum himinsins sem dofnað hafa umtalsvert vegna milligeimsryks sem dregur úr birtu hennar. Sýndarbirtustig stjörnunna er +2,53 og raunbirtan -3,21 en ef áhrifa ryksins gætti ekki væri sýndarbirtustigið nærri 0. Hitastig stjörnunnar er yfir 30.000°C og birtan 68.000 sinnum meiri en birta sólar og massinn tuttugufaldur. Svo massamikil stjarna brennir vetnisforða sínum mjög hratt og hefur líklega þegar klárað helming vetnisforða síns, sem annars endist í átta milljón ár. ζ Ophiuchi bíða nöturleg örlög því hún á eftir að enda ævi sína sem sprengistjarna.

• Yed Prior (δ Ophiuchi) er fjórða bjartasta stjarna Naðurvalda. Hana er að finna í vinstri hendi Naðurvalda sem heldur á höggorminum, um átta gráður aust-norðaustur af stjörnunni ζ Ophiuchi. Nafn stjörnunnar má rekja bæði til arabísku og latínu. Yed er arabíska orðið yfir „hönd“ en Prior er úr latínu og þýðir „fyrir framan“. Nafnið merkir sem sagt „höndin fyrir framan“ og á myndum af merkinu sést hvers vegna. Stjarnan er í um 170 ljósára fjarlægð frá sólinni og fellur í litrófsflokk M0.5. Sýndarbirta hennar er +2,74 en reyndarbirtan er -0,88. Stjarnan er um 630 sinnum bjartari en sólin okkar og yfirborðshitastigið er í kringum 3500°C. Væri Yed Prior staðsett í sólkerfinu okkar myndi hún teygja sig tvo þriðju hluta af vegalengdinni til Merkúríusar (um 60 milljón km út í geiminn).

• Yed Posterior (ε Ophiuchi) er sjöunda bjartasta stjarna Naðurvalda. Hana er að finna í vinstri hendi Naðurvalda sem heldur á höggorminum, í suðvesturhorninu um sjö gráður aust-norðaustur af stjörnunni ζ Ophiuchi og aðeins eina og hálfa gráðu frá Yed Prior. Nafn stjörnunnar er blanda úr arabísku og latínu líkt og nafn nágrannastjörnunnar Yed Prior. Yed er arabíska orðið fyrir „hönd“ en Posterior er latína og þýðir „fyrir aftan“. Fjarlægð stjörnunnar frá sólinni okkar er um 108 ljósár og fellur hún flokk G9.5 risastjarna. Sýndarbirtustig hennar er +3,24 en reyndarbirtan +0,62 og er hún 61 sinnum bjartari en sólin okkar. Yfirborðshitastig hennar er um 4500°C en massinn er þrefalt meiri en massi sólarinnar. Í gegnum sjónauka sést dauf stjarna af +12 birtustig um tvær bogamínútur frá Yed Posterior sem gæti verið fylgistjarna. Lítið er vitað um hana og ólíklegt að þarna sé um fylgistjörnu að ræða en sé hún raunveruleg, er hún lítill rauður dvergur í að minnsta kosti 3600 stjarnfræðieininga fjarlægð frá stóru systur, með að minnsta kosti 125.000 ára umferðartíma.

• θ Ophiuchi er áttunda bjartasta stjarna Naðurvalda og meðal syðstu björtu stjarnanna merkinu. Stjarnan teygir merkið suður fyrir sólbauginn og hjálpar til við að gera merkið að þrettánda stjörnumerki dýrahringsins. Hana er ekki að finna í sígilda mynstrinu sem myndar Naðurvalda en er auðvelt að staðsetja milli Antares í Sporðdrekanum og Kaus Borealis í Bogmanninum. θ Ophiuchi er heit blá risastjarna af litrófsgerð B2 í 560 ljósára fjarlægð frá jörðinni og 11.500 sinnum bjartari en sólin okkar. Sýndarbirtustig hennar er +3,25 en miðgeimsryk í Vetrarbrautinni deyfir ljósið um 14% og er raunbirta hennar -2,95. Stjarnan er mjög heit eða yfir 20.000°C og ríflega 10 sinnum massameiri en sólin. Að lokum mun hún mun enda ævi sína sem sprengistjarna.

• λ Ophiuchi er hvít meginraðarstjarna af gerðinni A1 í um 166 ljósára fjarlægð frá jörðinni í stjörnumerkinu Naðurvalda (birtustig 3,82). Hún ber einnig nafnið Marfik.

• Barnardsstjarnan er næst nálægasta sólstjarnan við sólina okkar í aðeins 6 ljósára fjarlægð. Stjörnuna er að finna í norðausturhorni Naðurvalda og þrátt fyrir nálægð sína er stjarnan af tíunda birtustigi (+9,54); langt frá því að vera sýnileg með berum augum. Stjarnan er nefnd eftir bandaríska stjörnufræðingnum Edward Emerson Barnard (1857-1923) sem uppgötvaði hana árið 1916. Frægð stjörnunnar kemur frá þeirri staðreynd að hún hefur mestu eiginhreyfingu sem þekkist meðal stjarna og hreyfist 10,4 bogasekúndur á ári. Það virðist ef til vill lítið en er næstum fjórðungur úr gráðu á meðalmannsævi. Stjarnan er fremur köld eða aðeins tæpar 3000°C og er birtan einungis 1/2500 hluti af birtu sólar. Þvermálið er aðeins 20% af þvermáli sólar og massinn einungis 17%.

Rho Ophiuchi skýið

Á stjörnumyndunarsvæðinu Rho Ophiuchi er margt að sjá fyrir stjörnuáhugafólk. Stjarnan ró í Naðurvalda er bjarta stjarnan efst á myndinni. Gulleita stjarna neðst til vinstri er Antares, ein bjartasta stjarna næturhiminsins. Undir og til hægri við Antares er kúluþyrpingin Messier 4. Þessi mynd var tekin frá Paranal stjörnustöðinni í Chile með 10 cm Takahashi FSQ106Ed f/3,6 sjónauka og SBIG STL CCD myndavél á NJP160 sjónaukastæði. Myndir voru teknar í gegnum þrjár mismunandi síur (B, V og R) og síðan staflað saman. Hún var upphaflega gerð sem hluti af Gigagalaxy Zoom verkefni ESO. Mynd: ESO/S. Guisard (www.eso.org/~sguisard)

Rho Ophiuchi skýið er skuggaþoka um það bil 1° suður af stjörnunni ρ (ró) Ophiuchi. Skýið er í um 460 ljósára fjarlægð frá jörðinni (131 parsek) og því eitt nálægasta stjörnumyndunarsvæðið. Umhverfis ρ er björt endurskinsþoka og allt þar í kring rykský sem teygir sig 100 ljósár í austurátt til Bogamannsins þar sem stjörnumyndun er mjög virk.

ρ (ró) Ophiuchi er dauf stjarna í Naðurvalda, örstutt frá Antaresi og Al Nyat (σ Scorpii) í höfði Sporðdrekans. Sýndarbirtustig hennar er +4,63 en raunbirtan -0,86 og því fölnar hún í samanburði við nágranna sína. Þrátt fyrir að stjarnan láti ekki mikið yfir sér er hún yfir 20.000°C heitt tvístirni í 395 ljósára fjarlægð, en hornbilið milli stjarnanna er einungis þrjár bogasekúndur. Raunveruleg fjarlægð milli þeirra er að minnsta kosti 400 stjarnfræðieiningar og umferðartíminn 2000 ár. Bjartari stjarnan hefur sýndarbirtustigið +5,0 og er 4900 sinnum bjartari en sólin okkar á meðan daufari stjarnan er 2100 sinnum bjartari en sólin okkar. Stjörnurnar eru fallegar á að líta í gegnum sjónauka en eru þó öllu þekktari fyrir að vera umvafðar Rho Ophiuchi skýinu.

Árið 2011 var tilkynnt að stjörnufræðingar hefðu fundið vetnisperoxíð í Rho Ophiuchi skýinu með APEX sjónaukanum í Chajnantor stjörnustöðinni (sjá eso1123).

Djúpfyrirbæri

Í Naðurvalda eru sjö fyrirbæri úr Messier-skránni, allt kúluþyrpingar: 

• M9

• M10

• M12

• M14

• M19

• M62

• M107
  

Af öðrum fyrirbærum má nefna

• NGC 6572 er lítil en björt hringþoka sem sýnir óvenjulegan blá-grænan lit í gegnum stjörnusjónauka við meðalstækkun. Þokan er í 3500 ljósára fjarlægð og hefur sýndarbirtustigið 9,0.

• NGC 6633 er gisin lausþyrping um 30 stjarna á svæði á himninum sem er álíka stórt og fullt tungl. Heildarsýndarbirtustig þyrpingarinnar er 4,6 og hún því sjáanleg með berum augum við góðar aðstæður sem daufur þokublettur, en björtustu stjörnurnar innan þyrpingarinnar eru af birtustigi 7,6 svo handsjónauka þarf að minnsta kosti til að greina stakar stjörnur í henni. Þokuna uppgötvaði svissneski stjörnufræðingurinn Philippe Loys de Chesaux milli 1745-46 og þykir það eitt fallegsta NGC-fyrirbærið á himninum. Aldur þyrpingarinnar er áætlaður um 660 milljón ár. NGC 6633 norðarlega í Naðurvalda, á mörkum hans og Höggormshalans og sést því ágætlega frá Íslandi.
  

• IC 4665 er ein af bjartari lausþyrpingum himinsins sem rataði hvorki í skrá Messiers né NGC-skrána vegna þess hve dreifð hún er og erfitt að greina í stjörnusjónauka. Þyrpingin er engu að síður kjörin til skoðunar með góðum handsjónauka eða stjörnusjónauka með vítt sjónsvið og litla stækkun. Þyrpinguna uppgötvað Philippe Loys de Chéseaux árið 1745 og er hún í um 1400 ljósára fjarlægð. Innan þyrpingarinnar eru um 30 stjörnur og bjartasta stjarnan af birtustigi 6,86.

Tengt efni

• Stjörnumerkin

• Dýrahringurinn

• Messier skráin

Tilvísanir

1. Snævarr Guðmundsson. 2004. Íslenskur stjörnuatlas. Mál og menning, Reykjavík.

2. Stephen James O'Meara. 1998. Deep Sky Companions: The Messier Objects. Sky Publishing Corporation, Cambridge, Massachusetts.

3. Vefsíða stjörnufræðingsins James Kaler um stjörnur.

4. Vefsíðan seds.org um djúpfyrirbæri.

5. Vetnisperoxíð fundið í geimnum. Sótt 06.07.11.

Hvernig vitna skal í þessa grein

• Sævar Helgi Bragason og Sverrir Guðmundsson (2011). Naðurvaldi (stjörnumerki). Stjörnufræðivefurinn http://www.stjornuskodun.is/stjornumerkin/nadurvaldi sótt (DAGSETNING)