• Þverganga Merkúríusar 9. maí 2016. Mynd: Sævar Helgi Bragason

Þverganga Merkúríusar

Efnisyfirlit

Þverganga Merkúríusar (e. transit of Mercury) á sér stað þegar reikistjarnan Merkúríus fer milli Jarðar og sólar og gengur fyrir sólina frá Jörðu séð. Birtist reikistjarnan þá sem agnarsmár svartur depill sem færist hægt og rólega yfir skífu sólar. Á hverri öld gengur Merkúríus 13-14 sinnum fyrir sólina frá Jörðu séð. Seinast sást Merkúríus ganga fyrir sólina hinn 8. nóvember 2006 en næst gerist það 11. nóvember 2019.

Hægt er að fylgjast með þvergöngu Merkúríusar á samskonar hátt og sólmyrkvum. Vegna smæðar Merkúríusar þarf að nota sjónauka með sólarsíum til að koma í veg fyrir varanlegan augnskaða.

Hinn 3. júní árið 2014 fylgdist Mars-jeppinn Curiosity með Merkúríusi ganga fyrir sólina frá Mars. Var það í fyrsta sinn sem þverganga sést frá öðrum hnetti en Jörðinni.

Seinast sást Merkúríus ganga fyrir sólina frá Íslandi hinn 7. maí árið 2003. Næst sést þverganga Merkúríusar frá Íslandi 9. maí 2016.

Þvergöngur Merkúríusar

Merkúríus og Venus eru einu reikistjörnurnar í sólkerfinu sem eru nær sólinni en Jörðin og því þær einu sem geta gengið fyrir sólina frá Jörðu séð. Merkúríus getur aðeins gengið fyrir sólina ef hann er í innri samstöðu við sólina, þ.e. milli Jarðar og sólar, auk þess að skera á sama tíma brautarflöt Jarðar (sólbauginn). Eins og sakir standa getur þetta eingöngu gerst í kringum 8. maí og 10. nóvember ár hvert. Sé Merkúríus milli Jarðar og sólar á þeim tíma sést þverganga.

Sporbraut Merkúríusar um sólina er mjög miðskökk. Það þýðir að fjarlægð reikistjörnunnar frá sólinni breytist úr 46 milljónum km við sólnánd upp í 70 milljónir km við sólfirrð. Fyrir vikið er brautarhraði Merkúríusar 50% meiri við sólnánd en sólfirrð (59,0 km/s á móti 38,9 km). Að auki hallar sporbraut Merkúríusar um 7 gráður miðað við Jörðina. Allt hefur þetta áhrif á tíðni og eiginleika þverganga Merkúríusar.

Við þvergöngu í nóvember er Merkúríus í sólnánd og skífa hans þá aðeins 10 bogasekúndur á breidd og þekur þá aðeins 0,5% af skífu sólar. Við þvergöngur í maí, þegar Merkúríus er í sólfirrð, er skífan hins vegar 12 bogasekúndur í þvermál og hylur þá aðeins 0,6% af skífu sólar. Hins vegar eru nóvember-þvergöngur næstum tvöfalt algengari en maí-þvergöngur. Ástæðan er brautarhraði Merkúríusar. Þegar Merkúríus er í sólfirrð ferðast hann hægar og eru þá minni líkur á að hann skeri hnútpunktinn á þeim tímapunkti. Nóvember-þvergöngur verða með 7, 13 eða 33 ára millibili en maí-þvergöngur á 13 eða 33 ára millibili.

Þvergöngur Merkúríusar eru mun algengari en þvergöngur Venusar vegna þess að braut Venusar er miklu stærri en braut Merkúríusar. Milli áranna 1601 og 2300 gengur Merkúríus 94 sinnum um sólina, þar af eru maí-þvergöngurnar 31 talsins en nóvember-þvergöngurnar 63. Á hverri eru öld eru því 13 til 14 þvergöngur Merkúríusar sjáanlegar frá Jörðinni.

Hinn 7. nóvember árið 1631 fylgdist Pierre Gassendi fyrstur manna með Merkúríusi ganga fyrir sólina.

Að fylgjast með þvergöngu Merkúríusar

Vegna smæðar Merkúríusar er nauðsynlegt að nota sjónauka og sólarsíu til að fylgjast með reikistjörnunni ganga fyrir sólina. Gott er að nota 50 til 100 falda stækkun.

Listi yfir þvergöngur Merkúríusar á 21. öld

 Dagsetning Hefst Í hámarki Lýkur Sést frá Íslandi
7. maí 2003 05:13 07:52 10:32 Já
8. nóvember 2006 19:12 21:41 00:10 Nei
9. maí 2016 11:12 14:57 18:42 Já
11. nóvember 2019 12:35 15:20 18:04 Að hluta, í upphafi
13. nóvember 2032 06:41 08:54 11:07 Að hluta, við hámark og lok
7. nóvember 2039 07:17 08:46 10:15 Já, en sól mjög lágt á lofti
7. maí 2049 11:03 14:24 17:44 Já
9. nóvember 2052 23:53 02:29 05:06 Nei
10. maí 2062 18:16 21:36 00:57 Að hluta, í upphafi
11. nóvember 2065 17:24 20:06 22:48 Nei
14. nóvember 2078 11:42 13:41 15:39 Að hluta, í upphafi
7. nóvember 2085 11:42 13:34 15:26 Að hluta, í upphafi og við hámark
8. maí 2095 17:20 21:05 00:50 Að hluta, í upphafi
10. nóvember 2098 04:35 07:16 09:54 Að hluta, í lok

Tengt efni

Heimildir

  1. Fred Espenak. Seven Century Catalog of Mercury Transits: 1601 CE to 2300 CE. NASA Eclipse Web Site

  2. Fred Espenak. Planetary Transits Across the Sun. NASA Eclipse Web Site

  3. Mercury Passes in Front of the Sun, as Seen From Mars. NASA.gov

- Sævar Helgi Bragason